Μυλοπόταμος

Ο Δήμος Μυλοποτάμου βρίσκεται στην Περιφερειακή Ενότητα Ρεθύμνου της Περιφέρειας Κρήτης. Συγκροτήθηκε με το Πρόγραμμα «Καλλικράτης» με την συνένωση των Δήμων Γεροποτάμου και Κουλούκωνα και της κοινότητας Ζωνιανών. Αποτελείται από 3 Δημοτικές ενότητες (Γεροποτάμου, Κουλούκωνα, Ζωνιανών), 33 κοινότητες και 82 οικισμούς. Εκτείνεται σε 360,703 χλμ. και ο πληθυσμός του ανέρχεται σε 12.890 κατοίκους, σύμφωνα με την απογραφή του 2021. Διοικητική έδρα του Δήμου είναι το Πέραμα, σε απόσταση 28 χλμ. από το Ρέθυμνο και 60 χλμ. από το Ηράκλειο.

Ο τόπος

Η επαρχία Μυλοποτάμου γεωμορφολογικά ορίζεται από τον ορεινό όγκο του Ψηλορείτη ή Ίδη στα νότια και από τα Ταλλαία όρη ή Κουλούκωνα στα βόρεια, παράλληλα με την βόρεια δαντελωτή ακτή με τους πολυάριθμους όρμους και λιμενίσκους που βρέχεται από το Κρητικό Πέλαγος. Μεταξύ αυτών απλώνεται η εύφορη κοιλάδα με χαμηλούς και φιλόξενους λόφους που την διασχίζει ο ποταμός Γεροπόταμος. Ο Δήμος Μυλοποτάμου εντάσσεται στο «Παγκόσμιο Γεωπάρκο UNESCO Ψηλορείτη», ένα δίκτυο προστατευόμενων περιοχών με ιδιαίτερη γεωλογική κληρονομιά, που τελεί υπό την αιγίδα της UNESCO.

Προέλευση ονομασίας

Η ονομασία Μυλοπόταμος προέρχεται από την μία από τις τρείς ονομασίες που είχε ο ποταμός, λόγω της ύπαρξης πολλών νερόμυλων στις όχθες του και στους παραπόταμους του. Ο ποταμός ήταν επίσης γνωστός και ως Αυλοπόταμος, λόγω του σχηματισμού μεγάλων αυλώνων (στενά ανάμεσα στα βουνά ή στα υψώματα, αυλόχια) στην ευρύτερη περιοχή του οικισμού της Επισκοπής. Η ονομασία Αυλοπόταμος διασώζεται έως σήμερα και χαρακτηρίζει την «Επισκοπή Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου» που δημιουργήθηκε με τη συγχώνευση των δύο επισκοπών μετά την πατριαρχική απόφαση του έτους 1831. Η ονομασία Γεροπόταμος που σήμερα χρησιμοποιείται για την ονομασία του ποταμού προέρχεται από τη λέξη Ιεροπόταμος όπου στον προφορικό λόγο μετατράπηκε σε Γεροπόταμος και συνδέεται με τον ιερό τόπο του Ιδαίου Άνδρου, όπου τα ιερά νερά της βροχής και του χιονιού διοχετεύονταν στη κοίτη του. Η ονομασία του ποταμού στην αρχαιότητα ήταν Οάξης που πηρε το όνομά της η Αξός.

Γεωλογία

Η περιοχή του Μυλοποτάμου χαρακτηρίζεται από την εναλλαγή των ορεινών ασβεστολιθικών πετρωμάτων, των μαλακών ιζημάτων και του κιτρινωπού μαργαϊκού ασβεστόλιθου στα πεδινά και των σχιστολιθικών και φυλλιτικών-χαλαζιτών πετρωμάτων της βόρειας ακτής. Στην ευρύτερη περιοχή του δήμου βρίσκονται σημαντικοί γεωλογικοί σχηματισμοί οι οποίοι συμβάλουν στην παρουσία καρστικών σχηματισμών. Στο Δήμο Μυλοποτάμου έχουν καταγραφεί 157 σπήλαια, 24 βάραθρα, 10 σπηλαιοβάραθρα και 6 χώνοι-καταβόθρες.

Οικονομία

Οι κυρίαρχοι κλάδοι της τοπικής αγροτικής οικονομίας είναι η κτηνοτροφία, η γεωργία και η αλιεία με ελάσσονα οικονομική σημασία σε σχέση με τους προηγούμενους.

Στις ορεινές περιοχές του Ψηλορείτη και των Ταλλαίων οι κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις είναι ως επί το πλείστων οικογενειακού χαρακτήρα και παράγουν προϊόντα υψηλής ποιότητας και διατροφικής αξίας όπως κρέας, τυροκομικά και γαλακτομικά προϊόντα. Η κτηνοτροφία είναι μία κυρίαρχη δραστηριότητα η οποία εμφανίζει και σημαντικές προοπτικές.

Το βασικό προϊόν φυτικής παραγωγής είναι το ελαιόλαδο ενώ ακολουθεί η σταφίδα. Η περιοχή φημίζεται και για την καλλιέργεια εσπεριδοειδών, όπως πορτοκαλιές, μανταρινιές κυρίως όμως για την καλλιέργεια κίτρου. Οι Σίσες είναι γνωστές για τα πορτοκάλια, το Βενί για τα κεράσια, το Γαράζο για το κίτρο και οι Αλόϊδες για το επιτραπέζιο σταφύλι.

Σημαντική είναι και η λειτουργία μικρών εργαστηρίων της τοπικής χειροτεχνικής παράδοσης, όπως εργαστήρια αγγειοπλαστικής, ξυλογλυπτικής και παραγωγής υφαντών και κεντημάτων με προϊόντα που διατίθενται στην τοπική αγορά και σε μικρό βαθμό διοχετεύονται σε αγορές εκτός της περιοχής. Οι Σίσες και οι Αλόϊδες έχουν την παγκόσμια αποκλειστικότητα στη συλλογή του αλάδανου (Cistus criticus L.) με τον παραδοσιακό τρόπο. Η επίπονη συλλογή της ρητίνης που εκκρίνει ο μικρός αυτός αειθαλής θάμνος, αποτελεί πηγή εισοδήματος για τους κατοίκους του Μυλοποτάμου, οι οποίοι αποκαλούνται και «αλαδανάρηδες». Η ρητίνη προσκολλάται στο «αργαστήρι» ένα είδος αυτοσχέδιου μαστίγιου, μήκους περίπου 1μ που έχει στη μια άκρη του ένα ξύλινο τόξο πάνω στο οποίο έχουν δεθεί λουρίδες από πλαστικό (παλαιότερα ήταν δερμάτινες) μήκους 50-60 εκ. και κατόπιν αποξύεται και αποθηκεύεται σε εύπλαστες μπάλες, περίπου ενός κιλού.

Παραδοσιακοί Οικισμοί

Ο Δήμος Μυλοποτάμου πέραν του φυσικού του πλούτου συγκεντρώνει σημαντικά στοιχεία αρχιτεκτονικής και ιστορικής κληρονομιάς όπως επιβεβαιώνεται από τον μεγάλο αριθμό των χαρακτηρισμένων παραδοσιακών οικισμών εντός των ορίων του. Οι χαρακτηρισμένοι παραδοσιακοί οικισμοί συνολικά ανέρχονται σε 25 και είναι: οι Αβδανίτες, ο Αβδελλάς, ο Άγιος Ιωάννης, ο Άγιος Μάμας, η Αλφά, το Άνω Τρίποδο, τα Βεργιανά, το Γαράζο, ο Δαμάβολος, οι Δαφνέδες, η Δάφνη, η Επισκοπή, ο Καλαμάς, η Καλανδαρέ, το Καστρί, ο Κρασούνας, η Λαγκά οι Μαργαρίτες, το Μελιδόνι, τα Μουρτζανά, το Μπαλί, η Ομάλα, τα Πλευριανά, η Σκεπαστή και ο Σταυρωμένος.

Αβδανίτες

Άγιος Ιωάννης

Δαφνέδες

Επισκοπή

Καλανδάρες

Μαργαρίτες

Μελιδόνι

Μνημεία

Ο Δήμος Μυλοποτάμου κατοικείται από την Νεολιθική Εποχή συνεχώς μέχρι σήμερα. Έχει να επιδείξει πολυάριθμους αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία.

Νεολιθική Περίοδος

Τα αρχαιότερα ίχνη ανθρώπινης παρουσίας στο Μυλοπόταμο εντοπίζονται σε σπήλαια που κατοικήθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν ήδη από τη Νεολιθική εποχή (4500 – 3100 π.Χ.), όπως στο σπήλαιο του Μελιδονίου και στο σπήλαιο Σεντόνι των Ζωνιανών. Επίσης μαρτυρίες πολύ πρώιμης κατοίκησης σε οικισμούς προέρχονται από το λόφο των Γριβίλων (ή Γριόβιγλας ή Αγίου Φανουρίου) βόρεια του Περάματος στην Τ.Κ. Μελιδονίου και από το Πάνορμο, στο λόφο του Αγ. Γεωργίου.

Μινωική Περίοδος

Κατά την Μινωική Περίοδο (3100 – 1070 π.Χ.) ιδρύονται οργανωμένοι οικισμοί τόσο σε πεδινές εκτάσεις ή σε υψώματα όσο και στα παράλια. Οι οικισμοί αυτοί ανέπτυξαν καθένας τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του, γεωργοκτηνοτροφικό στην ενδοχώρα, εμπορικό-βιοτεχνικό στα παράλια.

Γρίβιλα

Κρυονέρι

Αγγελιανά

Παράκτιοι Μινωικοί Οικισμοί

Από τον Πάνορμο προς τα ανατολικά, κατά μήκος της βόρειας ακτογραμμής, σε φυσικούς κολπίσκους η αρχαιολογική έρευνα έχει αποκαλύψει τέσσερις μινωικούς οικισμούς: την Παναγιά του Χάρακα, την Κατεβατή, το Καλό Χωράφι και τους Πέρα Γαλήνους. Οι οικιστικές εγκαταστάσεις που ιδρύθηκαν σε αυτούς τους όρμους ανέπτυξαν ένα εμπορικό – βιοτεχνικό χαρακτήρα και πιθανότατα σχετίζονται με λιμενικούς σταθμούς ή με εργαστηριακές εγκαταστάσεις που συνδέονται με τα μεταλλοφόρα εδάφη της περιοχής. Η καταστροφή και η εγκατάλειψη τους οφείλεται σε έντονη σεισμική δραστηριότητα.

Πάνορμος

Παναγία του Χάρακα

Κατεβατή

Καλό Χωράφι

Πέρα Γάληνοι

Προϊστορικές Οχυρές θέσεις - Θέση Σίδερος

Προς το τέλος της μινωικής εποχής, κατά την ΥΜ ΙΙΙΒ – ΥΜ ΙΙΙΓ περίοδο (1300 – 1070 π.Χ.), εποχή που χαρακτηρίζεται από πολιτικές και κοινωνικές αναταραχές καταγράφεται ανθρώπινη παρουσία σε οχυρές και δυσπρόσιτες θέσεις, όπως στην κορυφή Σίδερος στο Μπαλί.

Προϊστορικά Ταφικά Μνημεία

Στην περιοχή του Μυλοποτάμου υπάρχουν ταφικά μνημεία που χρονολογούνται στο 14ο και στις αρχές του 13ου αι. π.Χ. σε μια εποχή που ο μινωικός πολιτισμός είχε δεχτεί σοβαρές επιδράσεις από τον μυκηναϊκό. Πρόκειται για το θολωτό τάφο των Μαργαριτών, τούς θαλαμοειδείς τάφους στα Αγγελιανά, στον Κοφινά Μελιδονίου, στο Χουμέρι και στο Καλαμά.

Θολωτός τάφος στις Μαργαρίτες

Θαλαμοειδής τάφος στα Αγγελιανά

Θαλαμοειδής τάφος στο λόφο Τσούκνη Αγγελιανών

Θαλαμοειδής τάφος στον Κοφινά Μελιδονίου

Ιστορικοί Χρόνοι

Από την Ύστερο-Γεωμετρική περίοδο (745 – 710 π.Χ.), οι κρητικές πόλεις ακολουθώντας το παράδειγμα του ελλαδικού κόσμου αρχίζουν να οργανώνονται σε πόλεις -κράτη. Μια από τις σημαντικότερες πόλεις της αρχαίας Κρήτης είναι η πόλη Όαξος ή Αξός στο δήμο Μυλοποτάμου.

Όαξος ή Αξός

Πάνορμος

Γρίβιλα

Αλμυρίδα Σισών

Ρωμαϊκές εγκαταστάσεις

Αρχιτεκτονικά λείψανα της ρωμαϊκής περιόδου έχουν εντοπιστεί και στα Πλευριανά Μαργαριτών, στην Αλφά, στα Απλαδιανά και στο Χουμέρι. Το σημερινό ακρωτήριο Πυροβολόπετρα ταυτίζεται με την αρχαία Αστάλη, που άκμασε κυρίως τη ρωμαϊκή περίοδο.

Πλευριανά Μαργαριτών-Ρωμαϊκές θέρμες

Αλφάς-Ρωμαϊκές θέρμες

Πρωτοχριστιανική Περίοδος στην Κρήτη (33-330)

Ο Χριστιανισμός ως νέα θρησκεία κατέκτησε αρκετά γρήγορα σημαντικό τμήμα του νησιού παρά την ισχυρή παράδοση της ειδωλολατρικής του θρησκείας. Η πρώτη προσηλυτιστική διδασκαλία του χριστιανισμού στην Κρήτη συνδέεται με τον απόστολο Παύλο και κυρίως με το μαθητή, συνοδό και στενό συνεργάτη του Τίτο ο οποίος υπήρξε ο πρώτος Επίσκοπος της Εκκλησίας της Κρήτης.

Πρώτη Βυζαντινή Περίοδος (324-827)

Με τη παύση των διωγμών και την θέσπιση της ανεξιθρησκείας, το 313 (Διάταγμα των Μεδιολάνων), επί εποχής Μέγα Κωσταντίνου, ο Χριστιανισμός αναγνωρίζεται ως ελεύθερη θρησκεία και ανοίγει μια νέα εποχή για τη Χριστιανική Εκκλησία, η οποία έχει το δικαίωμα να έχει περιουσιακά στοιχεία και να ανεγείρει ναούς. Από τον 4ο και κυρίως τον 5ο και 6ο αιώνα, ανεγέρθηκε μεγάλος αριθμός χριστιανικών ναών στην Κρήτη. Ένδειξη πρώιμης διάδοσης του χριστιανισμού στην περιοχή του Μυλοποτάμου αποτελούν οι βασιλικές που σώζονται στην περιοχή. Οι Άγιοι της πρώτης Βυζαντινής περιόδου της Κρήτης: Στα μέσα του 3ου αιώνα και κατά το διωγμό του αυτοκράτορα Δεκίου (249 – 250) μαρτύρησαν οι Άγιοι Δέκα στη Γόρτυνα. Ανάμεσα τους ήταν ο Αγαθόπους που καταγόταν από το Πάνορμο Μυλοποτάμου, στοιχείο που δείχνει ότι στην περιοχή του Μυλοποτάμου είχε ήδη διαδοθεί ο Χριστιανισμός.

Βασιλική – Αρχιτεκτονικός τύπος

Παλαιοχριστιανική βασιλική στον Πάνορμο

Δεύτερη Βυζαντινή Περίοδος (961-1204)

Επισκοπή Αυλοποτάμου

Ναός Αγίου Γεωργίου στον Καλαμά

Μεσαιωνικά Χρόνια (13ος - 15ος αι.)

Το 1204 η Κρήτη παραχωρήθηκε στους Ενετούς οι οποίοι εγκαθίστανται στο νησί σταδιακά. Για τη γεωγραφική και κατά επέκταση τη διοικητική διαίρεση της Κρήτης, οι Ενετοί στηρίχτηκαν στις βυζαντινές τούρμες (τούρμα: η αμέσως μετά το θέμα διοικητική περιφέρεια), καθεμία από τις οποίες διέθετε το κάστρο της. Μια από αυτές ήταν και η τούρμα Μυλοποτάμου με το ομώνυμο κάστρο της στο σημερινό οικισμό του Πανόρμου. Ο Μυλοπόταμος αποικίστηκε κατά το δεύτερο ενετικό αποικισμό του 1222.

Το κάστρο του Μυλοποτάμου στο Πάνορμο

Φρούριο «Απάνω Καστρί» ή «Απάνω Καστέλι»

Ναός της Παναγίας Απανωκαστριανής

Ιερός Ναός Αγίου Στεφάνου στο Καστρί

Ιερός Ναός Αγίας Ειρήνης στην Αξό

Ιερός Ναός Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στην Αξό

Ιερός Ναός Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στις Μαργαρίτες

Ιερός Ναός Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στις Μαργαρίτες

Ιερός Ναός των 318 θεοφόρων Πατέρων της Εκκλησίας στο Καλό Χωράφι Σισών

Μοναχισμός - Μονές

Κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας συγκεκριμένα από τον 14ο αι παρατηρείται ανάπτυξη του μοναχισμού στο νησί. Στη αρχή τα μοναστήρια ήταν πολύ λίγα, καθώς οι συνθήκες λειτουργίας τους ήταν πολύ δύσκολες. Πολλά παλιά βυζαντινά μοναστήρια, που βρίσκονται στα φέουδα των Ενετών, είχαν ερημωθεί και τα κτίσματα, εκκλησίες και κελιά είχαν καταρρεύσει. Αργότερα όμως τα τελευταία 150 χρόνια της ενετικής κατοχής παρατηρείται έντονη αναβίωση του μοναχισμού με παράλληλη ίδρυση πολλών νέων ή ανασύσταση άλλων παλιών και λησμονημένων μοναστηριών. Τα μοναστήρια στην ενετοκρατούμενη Κρήτη υπήρξαν κέντρα της μόνιμης αντίστασης κατά των Ενετών, αλλά και μεγάλα κέντρα των γραμμάτων και της παιδείας.

Μονή Αγίου Γεωργίου Δισκουρίου

Η Ιερά μονή Βωσάκου

Η Ιερά Μονή της Mεταμορφώσεως του Xριστού Xαλέπας

Η Ιερά Μονή του Τιμίου Προδρόμου Ατάλης – Μπαλί

Το Ιερό Μετόχι Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χριστού και Αγίου Γεδεών

Επισκέψιμα Σπήλαια

Σπήλαιο Μελιδονίου

Σπήλαιο Ζωνιανών

Μουσεία

Η περιοχή του Μυλοποτάμου διαθέτει πολλά ενδιαφέροντα μουσεία όπως το Λαογραφικό Μουσείο, το Μουσείο Ελιάς και Λαδιού και το Μουσείο Ελληνικής Χρηστικής Κεραμικής στο Γαράζο. Το Λαογραφικό Μουσείο Ορθέ, το Μουσείο Παραδοσιακών Επαγγελμάτων και το Μουσείο Ξυλογλυπτικής Γεωργίου Κουτάντου στην Αξό, το Μουσείο Κέρινων Ομοιωμάτων “Ποταμιάνου” στα Ζωνιανά. Το Μουσείο Εκκλησιαστικών Κειμηλίων Μελιδονίου, το Μουσείο Παραγωγής Ελαιολάδου της οικογένειας Παρασχάκη επίσης στο Μελιδόνι καθώς και το Μουσείο Κειμηλίων της Μονής Δισκουρίου ενώ υπό κατασκευή είναι το Μουσείο Λαϊκών Μουσικών Οργάνων στην Αλφά.

Ιστορικό Λαογραφικό Μουσείο οικογένειας Κυριμάκη (Επισκοπή)

Μουσείο Κέρινων Οµοιωµάτων Ποταµιάνου (Ζωνιανά)

Μουσείο Παραγωγής Ελαιόλαδου οικογένειας Παρασχάκη (Μελιδόνι)

Λαογραφικό Μουσείο/Μουσείο Λαδιού και Ελιάς (Γαράζο)

Μουσείο Ελληνικής Χρηστικής Κεραμικής (Γαράζο)

Μουσείο Ξυλογλυπτικής Γεωργίου Κουτάντου (Γαράζο)

Λαογραφικό Μουσείο Ορθέ

Πολιτιστικές Εκδηλώσεις

Ο Μυλοπόταμος αποτελεί συγχρόνως ένα σύγχρονο κέντρο παραγωγής πολιτισμού με σεβασμό στις παραδόσεις και στην ιστορία του. Στο Μυλοπόταμο λειτουργούν 49 Πολιτιστικοί Σύλλογοι με αξιόλογη δραστηριότητα. Σε συνεργασία με τον Δήμο Μυλοποτάμου οργανώνουν σημαντικές εκδηλώσεις, που αφορούν τον πολιτισμό, την ιστορία, τη θρησκεία, την γεωργοκτηνοτροφική παραγωγή, τη διατροφή και το περιβάλλον. Οι σημαντικότερες πολιτιστικές γιορτές και εκδηλώσεις είναι άμεσα συνυφασμένες με την ανάδειξη τόσο των ντόπιων κρητικών προϊόντων όσο και της αξίας της κρητικής διατροφής.Η εύφορη γη του Μυλοποτάμου προσφέρει εξαιρετικής ποιότητας προϊόντα.